Definicja i rodzaje
Dysleksja – dis (gr. brak czegoś, trudność)+lego (czytam) lub lexis (wyrazy, słowa).
Dysleksja rozwojowa jest to cały zespół mieszczący się w kategorii:
specyficzne trudności w uczeniu się (nie jest to choroba, lecz zaburzenie występujące u 10-15%). W jej skład wchodzą węższe zaburzenia:
- dysleksja – specyficzne trudności w czytaniu, nierzadko połączone z trudnościami w pisaniu,
- dysortografia – specyficzne trudności z opanowaniem poprawnej pisowni,
- dysgrafia – specyficzne trudności z opanowaniem właściwego poziomu graficznego pisma.
W tej tematyce wyróżniamy także takie pojęcia, jak:
- głęboka dysleksja rozwojowa – umożliwia uczniom zwolnienie z nauki drugiego języka obcego,
- dysleksja skompensowana – występuje u uczniów ze szkół ponadpodstawowych, którzy na skutek wieloletniej terapii przejawiają o wiele mniej objawów dysleksji,
- dysleksja nabyta – dotyczy przypadków utraty już opanowanej umiejętności na skutek uszkodzenia mózgu,
- dyskalkulia – specyficzne trudności w uczeniu się matematyki, zwłaszcza arytmetyki.
Diagnozy dysleksji dokonuje się tylko u uczniów w normie intelektualnej; wszelkie zaburzenia nie mogą wynikać z powodu niepełnosprawności intelektualnej bądź inteligencji niższej niż przeciętna, a także zaburzeń neurologicznych; epilepsji czy mózgowego porażenia dziecięcego. Dysleksja diagnozowana jest od czwartej klasy szkoły podstawowej. Wcześniej możemy mówić tylko o ryzyku dysleksji.
Pierwsze symptomy mogą pojawić się już u dziecka 3-4-letniego.
- mała sprawność ruchowa, opóźniony rozwój ruchowy (dziecko późno zaczyna chodzić, siadać, może w ogóle nie raczkować),
- niechęć do zabaw ruchowych,
- mała sprawność dziecka w samoobsłudze (zapinanie guzików, wkładanie ubrań, wiązanie sznurowadeł),
- niechęć do rysowania, układania klocków, puzzli,
- opóźniony rozwój mowy,
- przekręcanie wyrazów (dziecko mówi „kordła” zamiast kołdra, „fusit” zamiast sufir, tlaktor itp.),
- trudności z zapamiętywaniem pór roku, dni tygodnia.
W wieku 5-6 lat mogą występować następujące symptomy:
- kłopoty z zapamiętywaniem wierszyków, piosenek,
- trudności z odróżnianiem lewej i prawej strony ciała,
- leworęczność lub oburęczność,
- kłopoty z odwzorowywaniem szlaczków, prostych figur geometrycznych,
- nie odróżnianie głosek podobnych słuchowo,
- kłopoty z dzieleniem i składaniem słów z głosek i sylab,
- gramatyczne błędy w wymowie,
- trudności w początkowej nauce czytania.
Objawy dysleksji w klasach I-III
W zakresie czytania:
- niewłaściwe tempo czytania,
- nieodpowiednia do poziomu edukacji technika czytania,
- słabe rozumienie przeczytanego tekstu.
W zakresie pisania:
Przy zaburzonych funkcjach wzrokowych dziecko może:
- popełniać błędy podczas przepisywania tekstów ze wzoru,
- mieć trudności z zapamiętaniem alfabetu, kształtu liter rzadziej występujących lub o skomplikowanej strukturze (F, H, Ł, G),
- mylić litery o podobnym kształcie l-t-ł, m-n, u-y, o-a-e, a-ą, e-ę,
- mylić litery różniące się położeniem w przestrzeni: p-b-d-g, m-w, n-u.
Przy zaburzonych funkcjach słuchowo-językowych dziecko może:
- mieć nasilone trudności w pisaniu ze słuchu,
- mylić litery odpowiadające głoskom podobnym pod względem słuchowym / z-s, w-f, d-t, k-g/,
- mieć trudności z zapisywaniem zmiękczeń, mylić głoski i-j,
- często opuszczać, dodawać, przestawiać, podwajać litery i sylaby,
Przy opóźnionym rozwoju ruchowym i koordynacji wzrokowo-ruchowej dziecko może:
- nieprawidłowo trzymać długopis, ołówek, itp.,
- mieć nadmierny lub zbyt słaby nacisk długopisu na papier,
- pisać wolno, sygnalizować szybkie męczenie się ręki,
- pisać niekształtne litery,
- nie przestrzegać liniatury,
- nieprawidłowo łączyć litery.
Objawy dysleksji w klasach IV-VI
Motoryka duża:
Dziecko:
- wykazuje małą sprawność ruchową całego ciała: słabo biega, ma trudności z nauczeniem się jazdy na wrotkach, łyżwach, nartach,
- niechętnie uczestniczy w zabawach ruchowych i lekcjach kultury fizycznej,
- ma trudności z wykonywaniem ćwiczeń równoważnych,
- ma trudności z wykonywaniem ćwiczeń wymagających uczenia się sekwencji ruchowych, np. układów gimnastycznych i tanecznych.
Motoryka mała:
Dziecko:
- ma małą sprawność manualną - trudności z wykonywaniem precyzyjnych ruchów np. używaniem nożyczek.
Koordynacja wzrokowo-ruchowa:
Dziecko:
- ma trudności z rzucaniem do celu i chwytaniem,
- niechętnie rysuje, pisze nieczytelnie,
- nieprawidłowo trzyma długopis w palcach, zbyt słabo lub zbyt mocno naciska na długopis lub papier (ręka bardzo szybko się męczy).
Funkcje wzrokowe:
Dziecko:
- ma trudności z wyróżnianiem elementów z całości i/lub z ich syntezowaniem w całość, np. podczas składania puzzli,
- wykazuje trudności w wyodrębnianiu szczegółów różniących dwa obrazki.
Funkcje słuchowo-językowe:
Dziecko:
- przekręca złożone wyrazy (np. dżenmentel) lub pary wyrazów (padna łagoda),
- używa błędnych sformułowań pod względem gramatycznym, ma trudności z używaniem wyrażeń przyimkowych, zwłaszcza wyrażających stosunki przestrzenne (nad - pod, za - przed, wewnątrz - na zewnątrz),
- wykazuje trudności z różnicowaniem podobnych głosek (np. z-s, b-p, k-g), myli wyrazy zbliżone fonetycznie,
Dysproporcje w umiejętnościach u osób z dysleksją:
Język polski: dobra znajomość zasad ortografii – duża liczba błędów,
Języki obce: łatwa wymowa – trudności w pisaniu lub odwrotnie,
Historia: dobra znajomość faktów – mylenie chronologii,
Geografia: obszerna wiedza ogólna – trudności w czytaniu mapy,
Matematyka: dobra znajomość teorii – mylenie znaków, trudności z geometrią,
Muzyka: dobry głos, poczucie rytmu – trudności w czytaniu nut,
Plastyka i w-f: trudności z przestrzenią.
Problemy „dyslektyka” w codziennym życiu
„Dyslektykom” wcale nie jest w życiu łatwiej. Ich trudności nie znikają, zmienia się jedynie ich charakter. Przejawia się to między innymi:
- w przekręcaniu nazwisk i nazw,
- trudnościami w wypełnianiu formularzy,
- problemami z nauką jazdy samochodem,
- kłopotami z nauczeniem się układów tanecznych na kursie tańca,
- płynnym nazwaniem miesięcy w prawidłowej i odwróconej kolejności,
- myleniem numerów autobusów 95-59,
- myleniem kolejności cyfr przy wykręcaniu numeru telefonicznego,
- myleniem dat i godzin,
- kłopotami z zapamiętaniem numerów telefonów, danych liczbowych,
- kłopotami z planowaniem, organizacją i zarządzaniem czasem, materiałami oraz zadaniami,
- trudnościami z odróżnianiem strony prawej od lewej,
- kłopotami z czytaniem mapy lub orientowaniem się w nieznanym terenie.
Dekalog dla Rodziców - wg prof. Marty Bogdanowicz
- Nie traktuj dziecka jak chorego, kalekiego, niezdolnego, złego i leniwego.
- Nie karz, nie wyśmiewaj dziecka, w nadziei, że to zmobilizuje je do pracy.
- Nie łudź się, że dziecko samo z tego wyrośnie, weźmie się w garść, przysiądzie fałdów, lub że ktoś je z tego wyleczy.
- Nie spodziewaj się, że kłopoty dziecka pozbawionego specjalistycznej pomocy ograniczą się do czytania i pisania i że skończą się w młodszych klasach szkoły podstawowej.
- Nie ograniczaj dziecku zajęć pozalekcyjnych, aby miało więcej czasu na naukę, ale i nie zwalniaj go z systematycznych ćwiczeń.
- Staraj się zrozumieć swoje dziecko: jego potrzeby, możliwości i ograniczenia, aby zapobiec trudnościom szkolnym.
- Spróbuj jak najwcześniej zaobserwować trudności dziecka: na czym polegają i co jest ich przyczyną. Skonsultuj się ze specjalistą (psychologiem, logopedą, pedagogiem).
Aby jak najwcześniej pomóc dziecku:
- zaobserwuj w codziennej pracy, co najskuteczniej mu pomaga,
- korzystaj z literatury z fachowej pomocy nauczyciela-terapeuty,
- bądź w stałym kontakcie z nauczycielem i pedagogiem szkolnym,
- bądź życzliwym, pogodnym, cierpliwym przewodnikiem i towarzyszem swojego dziecka w jego kłopotach szkolnych,
- chwal i nagradzaj dziecko nie tyle za efekty jego pracy, ile za włożony w nią wysiłek.
Rodzicu pamiętaj!
- Kochaj, ale wymagaj.
- Okazuj dziecku swoje uczucia.
- Przekazuj dziecku pozytywne informacje o nim (pochodzące od ciebie i osób trzecich).
- Dostrzegaj wszystkie osiągnięcia dziecka, nawet bardzo drobne.
- Doceniaj nawet niedokończone dzieło dziecka.
- Zanim skrytykujesz, pozwól dziecku wyjaśnić.
- Zachowaj umiar w udzielaniu pomocy przy odrabianiu lekcji.
- Przerzuć na dziecko odpowiedzialność za jego naukę.
- Pozwól dziecku podejmować decyzje o dodatkowych zajęciach i zainteresowaniach.
- Pozwól dziecku wybrać kierunek rozwoju i wspieraj je w tym.
- Pozwól dziecku poczuć jego sukces.
- Pokaż dziecku korzyści płynące ze spróbowania swoich sił w nowej dziedzinie.
- Okazuj dziecku swoją wiarę w jego sukces.
- Stawiaj poprzeczki na miarę ambicji dziecka.
- Zaufaj dziecku i okazuj mu to zaufanie.
- Naucz się słuchać dziecka.
- Rozmawiaj z dzieckiem wtedy, gdy panujesz nad swoimi emocjami.
- Nie obarczaj dziecka poczuciem winy.
- Wyszukuj pozytywy w każdej sytuacji.
- Okazuj zainteresowanie zamiast kontrolować.
Jak pracować z dzieckiem w domu
Wiek szkolny (powyżej 7 roku życia).
- Ćwiczenia percepcji słuchowej
- powtarzanie wyrazów, krótkich zdań, opowiadań,
- wymienianie jak największej liczby wyrazów zaczynających się lub kończących na określoną głoskę,
- podawanie głoski ze względu na jej lokalizację (pierwsza, druga, ostatnia),
- powtarzanie (tworzenie) par słów opozycyjnych, np.: bary- pary, głos - kłos, data - tata.
- tworzenie wyrazów rozpoczynających się od liter najczęściej mylonych:n-u-m; d-p-b; p-g,
- malowanie farbami (pędzlem, palcem, pęczkiem waty) celem wyrabiania właściwego nacisku,
- pogrubianie konturów, obwodzenie po śladach linii, pojedynczych szlaków, obrazków, figur geometrycznych,
- kształtowanie prawidłowej postawy ciała i ruchów podczas zajęć, gdyż warunkuje to poziom graficzny pisma,
- światło powinno padać na zeszyt z przodu od strony prawej,
- zeszyt podczas pisania powinien być ułożony ukośnie, nachylony w prawą stronę, aby uniknąć w przyszłości wad postawy (lewy górny róg skierowany ku górze),
- dziecko powinno regulować dowolnie kąt nachylenia zeszytu, gdyż to pozwala mu na kontrolowanie czynności pisania,
- zadbać o prawidłowy układ dłoni, nadgarstka, przedramienia, tj.: dłoń wraz z nadgarstkiem stanowić powinna przedłużenie przedramienia, dłoń i palce trzymające pióro powinny znajdować się poniżej liniatury, aby nie zasłaniały zapisywanego tekstu.
- tworzenie wyrazów rozpoczynających się od danej sylaby,
- łączenie sylab, głosek podanych ze słuchu,
- Ćwiczenia percepcji wzrokowej
- uzupełnianie brakujących elementów w rysunkach, obrazkach,
- szukanie różnic i podobieństw miedzy obrazkami,
- wyodrębnianie liter w wyrazach, podkreślanie ich barwnym ołówkiem,składanie pociętych liter, wyrazów wg wzoru,
- tworzenie tekstu z rozsypanki wyrazowej, zapisywanie zdań.
- Ćwiczenia sprawności manualnej
- malowanie farbami dużych kształtów oraz ich zamalowywanie,
- rysowanie przez kalkę techniczną,
- wycinanie po liniach prostych, falistych, łamanych,
- łamanki papierowe (łódka, samolot, czapka).
- Wskazówki do pracy z dzieckiem leworęcznym
Ćwiczenia w czytaniu i pisaniu
Pisanie z pamięci - ćwiczenia w pisaniu z pamięci stosujemy, gdy dziecko opanowało już umiejętność zapisywania i odczytywania wyrazów. Przebiegać one powinny w następującej kolejności:
- Dziecko odczytuje zdanie wybrane do pisania (podpis pod obrazkiem, krótkie zdanie z elementarza).
- Spoglądając na wzór, układa całe zdania z liter ruchomego alfabetu.
- Każdy wyraz dzieli na litery, wymawiając odpowiednie głoski i biorąc każdą literę do ręki. Klaszcze tyle razy, ile jest liter w wyrazie, albo stuka ołówkiem o stolik.
- Składa zdania z powrotem i odczytuje je jeszcze raz całe.
- Każdy wyraz dzieli na sylaby, a następnie wyklaskuje (wystukuje) liczbę sylab w wyrazie.
- Zasłania zdanie kartką papieru i pisze w zeszycie, dyktując sobie półgłosem po sylabie.
- Porównuje zapis z tekstem i poprawia samodzielnie ewentualne błędy.
- Liczy na palcach wyrazy w nim zawarte wymawiając je głośno.
- Mama (tata) kontroluje poprawność zapisu.
Jednorazowa dawka pisania z pamięci nie powinna przekraczać 2-3 zdań. W miarę uzyskiwania efektów odchodzimy stopniowo od początkowych etapów (np. układania z ruchomego alfabetu).
Pisanie ze słuchu
Ćwiczenia w pisaniu ze słuchu stosujemy, gdy dziecko umie już poprawnie pisać z pamięci.
- Rodzic (opiekun) czyta dziecku głośno całe dyktando (3-4, potem więcej zdań) i sprawdza, czy dziecko zrozumiało treść.
- Rodzic czyta pierwsze zdanie, dziecko powtarza i liczy na palcach wyrazy (na początku nie powinno być więcej jak 3-4 wyrazy).
- Trudniejsze wyrazy dziecko układa z ruchomego alfabetu albo (starsze) wyszukuje w słowniku.
- Prowadzący ćwiczenie powtórnie czyta całe zdania, a potem zasłania ułożony trudny wyraz (lub zamyka słowniczek).
- Dziecko zapisuje całe zdanie, a rodzic sprawdza, czy napisało dobrze i poleca poprawić błędy (dziecko pisze ołówkiem). Pamiętajmy o tym, że dyktując trzeba wyraźnie wymawiać każdy wyraz, aby dziecko mogło usłyszeć wszystkie głoski w każdym wyrazie.
- Dzieli te wyrazy na litery i sylaby.
Polecana literatura:
- Bogdanowicz Marta, Ryzyko dysleksji. Problem i diagnozowanie. Gdańsk 2002.
- Bogdanowicz Marta, Adryjanek Anna, Uczeń z dysleksją w szkole. Poradnik nie tylko dla polonistów. Gdynia 2004.
- Dąbrowska Małgorzata, Moje dziecko jest dyslektykiem. Warszawa 2003.
- Jak pomóc dziecku z dysortografią. Poradnik metodyczny pod redakcją Wandy Turewicz. Zielona Góra 2002.
- Małecka Barbara, Jak zapobiegać dysleksji? Kraków 1991.
- Mickiewicz Janina, Jedynka z ortografii? Rozpoznawanie dysleksji, dysortografii i dysgrafii w starszym wieku szkolnym. Toruń 2002.
- Pomirska Zofia, Wygraj z dysortografią. Kielce 2005.
- Sawa Barbara, Jeżeli dziecko źle czyta i pisze. Warszawa 1980.
- Gruszczyk-Kolczyńska E., Dzieci ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się matematyki, WSiP, Warszawa 1994
- Gruszczyk-Kolczyńska E., Dobosz K., Zielińska E., Jak nauczyć dzieci sztuki konstruowania gier?, WSiP, Warszawa 1996
Opracowała:
Beata Wojda-Michałkiewicz
(logopeda, glottodydatyk)